Bolalarda mayda qo‘l motorikasini rivojlantiruvchi mashqlar
Italiyalik pedagog Mariya Montessori o‘zining pedagogik qarashlaridan kelib chiqib bolalarni aqliy jihatdan rivojlantirish, ularni his qilishga o‘rgatish kerakligini ta’kidlaydi. Bolalarda sensorika va motorikani rivojlantirish kichkintoylarda yozish, hisoblash ko‘nikmasini shakllantiradi. Montessori metodikasining asosiy mohiyati bolada mustaqil faoliyat orqali shaxsiy imkoniyatlarini namoyon qilishga sharoit yaratish va yordam berishdan iborat. Shuningdek, Montessori materiallari kichkintoylarda mantiqiy tafakkurni rivojlantiradi. Bolada ichki kuchni rivojlantirish va uning shaxsiy sifatlarini shakllanishiga turtki beradi. Bundan tashqari bolada atrof-muhit to‘g‘risidagi tasavvurlar ham tizimga solinadi.
Ta’lim jarayonida tarbiyachining diqqat markazida kichkintoyning individual va ijtimoiy-hissiy ehtiyojlarini qondirish nazarda tutilishi lozim. Mashg‘ulot va o‘yinlar uchun tanlangan didaktik materiallar bolada motorika (harakat) va sensorika (sezgi)ni rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Bolaning mustaqil harakat qilishi natijasida uning ichki kuchlari erkin bo‘ladi va asta-sekin kattalar yordamisiz ham o‘zi bajara olish ko‘nikmasiga ega bo‘ladi.
Montessori materiallari bola uchun dunyoni, atrof-olamni anglash kaliti hisoblanib, dunyo haqidagi tasavvurlarini tizimga solishga, uning xaotik va atrof-olam to‘g‘risidagi bilimlarini kengayishiga sabab bo‘ladi. Bular yordamida bolada dunyoqarash rivojlanadi. U o‘zining shaxsiy tajribasi asosida atrof-olam va tabiatda yuz beradigan hodisalarni tushunadi va anglay oladi. Demak, bolalarda sezgi va mayda qo‘l harakatini rivojlantirish orqali maktab ta’limiga tayyorlash imkoniyatlari yanada kengayadi degan xulosaga kelish mumkin. Quyida maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda mayda qo‘l harakatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashqlardan namunalar keltiramiz.
Ta’lim jarayonida tarbiyachining diqqat markazida kichkintoyning individual va ijtimoiy-hissiy ehtiyojlarini qondirish nazarda tutilishi lozim. Mashg‘ulot va o‘yinlar uchun tanlangan didaktik materiallar bolada motorika (harakat) va sensorika (sezgi)ni rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Bolaning mustaqil harakat qilishi natijasida uning ichki kuchlari erkin bo‘ladi va asta-sekin kattalar yordamisiz ham o‘zi bajara olish ko‘nikmasiga ega bo‘ladi.
Montessori materiallari bola uchun dunyoni, atrof-olamni anglash kaliti hisoblanib, dunyo haqidagi tasavvurlarini tizimga solishga, uning xaotik va atrof-olam to‘g‘risidagi bilimlarini kengayishiga sabab bo‘ladi. Bular yordamida bolada dunyoqarash rivojlanadi. U o‘zining shaxsiy tajribasi asosida atrof-olam va tabiatda yuz beradigan hodisalarni tushunadi va anglay oladi. Demak, bolalarda sezgi va mayda qo‘l harakatini rivojlantirish orqali maktab ta’limiga tayyorlash imkoniyatlari yanada kengayadi degan xulosaga kelish mumkin. Quyida maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda mayda qo‘l harakatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashqlardan namunalar keltiramiz.
1-mashq. “Savatcha”ni yasatamiz (2-5 yoshli bolalar uchun).
Mashq maqsadi: kichkintoyning asosiy barmoqlarida (bosh barmoq, ko‘rsatkich va o‘rta barmoq) motorikani rivojlantirish. Bolani yozishga o‘rgatish.
Kerakli jihozlar: savatcha yoki qalin karton qog‘oz (to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘lishi kerak), kir qistirgich. Savatchaning cheti juda qalin bo‘lmasligi lozim. Bolaga kir qistirg‘ich solingan savatcha beriladi. Tarbiyachi unga har uch barmoq oralig‘idan keyin kir qistirg‘ichni savatcha chetiga terib chiqishni taklif qiladi. Bola topshiriqni mustaqil bajaradi.
Izoh: kichkintoy yozish malakasiga ega bo‘lishi uchun avval unda mayda qo‘l motorikasi rivojlangan bo‘lishi lozim. Ya’ni, u qalam yoki ruchka ushlaganda yengil va oson bo‘lishi kerak. Mashqni ko‘p marotaba takrorlash bolada barmoqlarni yaxshi harakatlantirish hamda o‘ng va chap qo‘lni farqlashga o‘rgatadi. Kuzatish jarayonida uning o‘ng yoki chapaqay ekanligi ham aniqlab olinadi. Tarbiyachi bolaning ikkala qo‘lda ishlashini nazorat qilishi kerak.
Mashq maqsadi: kichkintoyning asosiy barmoqlarida (bosh barmoq, ko‘rsatkich va o‘rta barmoq) motorikani rivojlantirish. Bolani yozishga o‘rgatish.
Kerakli jihozlar: savatcha yoki qalin karton qog‘oz (to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘lishi kerak), kir qistirgich. Savatchaning cheti juda qalin bo‘lmasligi lozim. Bolaga kir qistirg‘ich solingan savatcha beriladi. Tarbiyachi unga har uch barmoq oralig‘idan keyin kir qistirg‘ichni savatcha chetiga terib chiqishni taklif qiladi. Bola topshiriqni mustaqil bajaradi.
Izoh: kichkintoy yozish malakasiga ega bo‘lishi uchun avval unda mayda qo‘l motorikasi rivojlangan bo‘lishi lozim. Ya’ni, u qalam yoki ruchka ushlaganda yengil va oson bo‘lishi kerak. Mashqni ko‘p marotaba takrorlash bolada barmoqlarni yaxshi harakatlantirish hamda o‘ng va chap qo‘lni farqlashga o‘rgatadi. Kuzatish jarayonida uning o‘ng yoki chapaqay ekanligi ham aniqlab olinadi. Tarbiyachi bolaning ikkala qo‘lda ishlashini nazorat qilishi kerak.
2-mashq. “Rangli tomchilar” (2-5 yoshli bolalar uchun).
Maqsad: bolalarda mayda qo‘l motorikasini rivojlantirish. Barmoqlar harakatini mustahkamlash. Diqqatni jamlashga o‘rgatish hamda qo‘llarni yozishga tayyorlash.
Kerakli jihozlar: patnosda 12 katakchali suv muzlatgich idishi qo‘yiladi. Har to‘rt katakchaning ustiga qizil, ko‘k va sariq rang belgisi qo‘yiladi. Patnosda uch xil rangli stakanda suv qo‘yiladi. (Suvga qizil, sariq, ko‘k rangda iste’mol bo‘yog‘i solib rang beriladi). Har bir stakanda suv tomizgich (pipetka) turadi.
Mashqning borishi: bolalar stakandagi rangli suvdan pipetka yordamida suv olib, rangiga mos muzlatkich idishiga tomizadi. Asta-sekin suv muzlatkich katakchalari rangiga mos suv bilan to‘ldiriladi.
Izoh: bu mashq orqali nafaqat bolada barmoqlar harakati rivojlantiriladi, balki ranglarni farqlaydi hamda ko‘p va kam miqdor tushunchalarini ham anglaydi. Ularda taqqoslash va solishtirish ko‘nikmalari shakllanadi. Shu bilan birga, har xil rangli tomchilarni tomizish ularda psixomotorikani rivojlantiradi.
Maqsad: bolalarda mayda qo‘l motorikasini rivojlantirish. Barmoqlar harakatini mustahkamlash. Diqqatni jamlashga o‘rgatish hamda qo‘llarni yozishga tayyorlash.
Kerakli jihozlar: patnosda 12 katakchali suv muzlatgich idishi qo‘yiladi. Har to‘rt katakchaning ustiga qizil, ko‘k va sariq rang belgisi qo‘yiladi. Patnosda uch xil rangli stakanda suv qo‘yiladi. (Suvga qizil, sariq, ko‘k rangda iste’mol bo‘yog‘i solib rang beriladi). Har bir stakanda suv tomizgich (pipetka) turadi.
Mashqning borishi: bolalar stakandagi rangli suvdan pipetka yordamida suv olib, rangiga mos muzlatkich idishiga tomizadi. Asta-sekin suv muzlatkich katakchalari rangiga mos suv bilan to‘ldiriladi.
Izoh: bu mashq orqali nafaqat bolada barmoqlar harakati rivojlantiriladi, balki ranglarni farqlaydi hamda ko‘p va kam miqdor tushunchalarini ham anglaydi. Ularda taqqoslash va solishtirish ko‘nikmalari shakllanadi. Shu bilan birga, har xil rangli tomchilarni tomizish ularda psixomotorikani rivojlantiradi.
3-mashq. “Munchoqlarni teramiz” (2-5 yosh bolalar uchun).
Mashq maqsadi: bolalarda mayda qo‘l motorikasini rivojlantirish va mustahkamlash. Koordinatsiya va qo‘llarni yozishga tayyorlash.
Kerakli jihozlar: patnosda munchoq solish uchun bir necha katakchali quticha (sovun qutisidan ham foydalanish mumkin), pinset va turli rangdagi munchoq solingan stakan. Munchoqlar qutichada to‘la bo‘lishi uchun bir xil miqdorda bo‘lishi kerak.
Mashqning borishi: bola o‘ng yoki chap qo‘li bilan (agar chapaqay bo‘lsa) pinset yordamida stakandagi munchoqlarni qutichaga soladi. Agar qutichalar to‘lsa, munchoqlarni olib yana stakanga qaytarib solishni taklif etish mumkin.
Izoh: mashq barmoqlar harakatini shunday rivojlantiradiki, bola keyinchalik qiynalmasdan mayda harflarni yoza oladi. Mashqni bajarish jarayonida bolada diqqat barqaror bo‘ladi hamda o‘z ichki hissiyotlarini nazorat qila olish ko‘nikmasi rivojlanadi. Agar munchoq qo‘lidan tushib ketsa, u mustaqil ravishda o‘z xatosini o‘zi tuzatishi kerak. Mashq boladan aniq va to‘g‘ri harakat bajarishni talab etadi.
Mashq maqsadi: bolalarda mayda qo‘l motorikasini rivojlantirish va mustahkamlash. Koordinatsiya va qo‘llarni yozishga tayyorlash.
Kerakli jihozlar: patnosda munchoq solish uchun bir necha katakchali quticha (sovun qutisidan ham foydalanish mumkin), pinset va turli rangdagi munchoq solingan stakan. Munchoqlar qutichada to‘la bo‘lishi uchun bir xil miqdorda bo‘lishi kerak.
Mashqning borishi: bola o‘ng yoki chap qo‘li bilan (agar chapaqay bo‘lsa) pinset yordamida stakandagi munchoqlarni qutichaga soladi. Agar qutichalar to‘lsa, munchoqlarni olib yana stakanga qaytarib solishni taklif etish mumkin.
Izoh: mashq barmoqlar harakatini shunday rivojlantiradiki, bola keyinchalik qiynalmasdan mayda harflarni yoza oladi. Mashqni bajarish jarayonida bolada diqqat barqaror bo‘ladi hamda o‘z ichki hissiyotlarini nazorat qila olish ko‘nikmasi rivojlanadi. Agar munchoq qo‘lidan tushib ketsa, u mustaqil ravishda o‘z xatosini o‘zi tuzatishi kerak. Mashq boladan aniq va to‘g‘ri harakat bajarishni talab etadi.
4-mashq. “Qaychi bilan qanday qirqamiz” (2-5 yosh bolalar uchun).
Mashq maqsadi: kichkintoylarda qo‘l harakatlarini boshqarish malakalarini rivojlantirish. Qo‘l muskullarini mashq qildirish. Diqqatni jamlashga o‘rgatish va yozishga tayyorlash.
Kerakli jihozlar: stol ustida bolalar qaychisi, bir nechta qalin rangli karton. Ayrim kartonlarda qirqish chizig‘i chizib qo‘yiladi.
Mashqning borishi: stol ustiga qaychi va rangli kartonlar qo‘yiladi.
Bola o‘ng qo‘li bilan qaychini ushlaydi va kartondan mayda bo‘lakchalar qirqadi. Keyinroq chiziq bo‘ylab qirqadi va asta-sekin turli shakllarni ham qirqa boshlaydi.
Izoh: bu mashq orqali unda yozish malakasi emas, balki qaychini ushlash hamda chiziqlar bo‘ylab to‘g‘ri qirqish ko‘nikmasi shakllanadi. Shuningdek, bola qaychini ushlash va qog‘ozda aniq chiziqlarni qirqishga tayyorlanadi. Mo‘ljalni to‘g‘ri olish malakasi shakllanadi.
Mashq maqsadi: kichkintoylarda qo‘l harakatlarini boshqarish malakalarini rivojlantirish. Qo‘l muskullarini mashq qildirish. Diqqatni jamlashga o‘rgatish va yozishga tayyorlash.
Kerakli jihozlar: stol ustida bolalar qaychisi, bir nechta qalin rangli karton. Ayrim kartonlarda qirqish chizig‘i chizib qo‘yiladi.
Mashqning borishi: stol ustiga qaychi va rangli kartonlar qo‘yiladi.
Bola o‘ng qo‘li bilan qaychini ushlaydi va kartondan mayda bo‘lakchalar qirqadi. Keyinroq chiziq bo‘ylab qirqadi va asta-sekin turli shakllarni ham qirqa boshlaydi.
Izoh: bu mashq orqali unda yozish malakasi emas, balki qaychini ushlash hamda chiziqlar bo‘ylab to‘g‘ri qirqish ko‘nikmasi shakllanadi. Shuningdek, bola qaychini ushlash va qog‘ozda aniq chiziqlarni qirqishga tayyorlanadi. Mo‘ljalni to‘g‘ri olish malakasi shakllanadi.
5-mashq. “Shakllarni joyiga to‘g‘ri qo‘y” (2-4 yosh bolalar uchun).
Mashq maqsadi: bolalarning so‘z boyligini oshirish, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish.
Kerakli jihozlar: kartondan tayyorlangan hayvonlar, o‘simliklar, uy-ro‘zg‘or buyumlari tasvirlangan shakllar.
Mashqning borishi: stollarga hayvonlar, o‘simliklar, uy-ro‘zg‘or buyumlari shakli solingan quticha qo‘yiladi. Ular hayvonlarni birinchi qatorga, o‘simliklarni ikkinchi qatorga, uchinchi qatorga esa uy-ro‘zg‘or buyumlarini qo‘yib chiqadilar. Bu mashq orqali bolada mantiqiy fikrlash rivojlanadi hamda atrof-olam haqidagi tasavvurlari mustahkamlanadi.
Kichkintoylar kartondan hayvon, o‘simlik yoki uy-ro‘zg‘or buyumlari shakllarini qirqishlari ham mumkin.
Mashq maqsadi: bolalarning so‘z boyligini oshirish, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish.
Kerakli jihozlar: kartondan tayyorlangan hayvonlar, o‘simliklar, uy-ro‘zg‘or buyumlari tasvirlangan shakllar.
Mashqning borishi: stollarga hayvonlar, o‘simliklar, uy-ro‘zg‘or buyumlari shakli solingan quticha qo‘yiladi. Ular hayvonlarni birinchi qatorga, o‘simliklarni ikkinchi qatorga, uchinchi qatorga esa uy-ro‘zg‘or buyumlarini qo‘yib chiqadilar. Bu mashq orqali bolada mantiqiy fikrlash rivojlanadi hamda atrof-olam haqidagi tasavvurlari mustahkamlanadi.
Kichkintoylar kartondan hayvon, o‘simlik yoki uy-ro‘zg‘or buyumlari shakllarini qirqishlari ham mumkin.
6-mashq. “Kartada o‘ynash” (2-4 yosh bolalar uchun).
Mashqning maqsadi: bolalarning so‘z boyligini oshirish. Rasmlarni taqqoslash. Buyum va narsa nomlarini aytishga o‘rgatish.
Kerakli jihozlar: turli xil qizil, yashil va sariq rangda kartonga chizilgan hayvonlar, o‘simliklar, buyum yoki narsalar to‘plami. Jonli yoki jonsiz tabiat aks ettirilgan bo‘lishi mumkin.
Mashqning borishi: bolalar stol ustiga qizil karton to‘plamini terib chiqadilar. Masalan “uy hayvonlari”, “yovvoyi hayvonlar”. Har bir bola kartonda tasvirlangan rasmning nomini aytib izohlaydi. Agar kichkintoylar rasmdagi hayvonlar nomini bilmasalar tarbiyachi yordam beradi.
Mashqning ikkinchi variantida barcha kartonlar aralashtiriladi yoki teskarisi qo‘yib chiqiladi. Kichkintoylar tartib bilan bir-biriga mos rasmlarni ajratib joylashtiradilar va taqqoslaydilar.
Izoh: tarbiyachi didaktik materiallarni tayyorlayotganda kartonga chizilgan rasm aniq bo‘lishiga, rasm foni oq bo‘lsa ham karton cheti qizil, yashil yoki sariq bo‘lishiga e’tibor qaratishi lozim. Kartondagi rasmlar turli xil bo‘lishi kichkintoyda dunyoqarashni rivojlantiradi shuningdek, so‘z boyligini oshiradi. Kartonlarni terish orqali bolada o‘z-o‘zini boshqarish, fikrlarni umumlashtirish hamda mavhum tafakkur rivojlanadi.
Biz yuqorida bolalarning mayda qo‘l harakatini rivojlantirishga qaratilgan ayrim mashqlarni keltirdik. Tarbiyachilar keltirilgan namunalarga ijodiy yondashgan holda mustaqil boshqa mashqlarni ham yaratishlari mumkin.
Mashqning maqsadi: bolalarning so‘z boyligini oshirish. Rasmlarni taqqoslash. Buyum va narsa nomlarini aytishga o‘rgatish.
Kerakli jihozlar: turli xil qizil, yashil va sariq rangda kartonga chizilgan hayvonlar, o‘simliklar, buyum yoki narsalar to‘plami. Jonli yoki jonsiz tabiat aks ettirilgan bo‘lishi mumkin.
Mashqning borishi: bolalar stol ustiga qizil karton to‘plamini terib chiqadilar. Masalan “uy hayvonlari”, “yovvoyi hayvonlar”. Har bir bola kartonda tasvirlangan rasmning nomini aytib izohlaydi. Agar kichkintoylar rasmdagi hayvonlar nomini bilmasalar tarbiyachi yordam beradi.
Mashqning ikkinchi variantida barcha kartonlar aralashtiriladi yoki teskarisi qo‘yib chiqiladi. Kichkintoylar tartib bilan bir-biriga mos rasmlarni ajratib joylashtiradilar va taqqoslaydilar.
Izoh: tarbiyachi didaktik materiallarni tayyorlayotganda kartonga chizilgan rasm aniq bo‘lishiga, rasm foni oq bo‘lsa ham karton cheti qizil, yashil yoki sariq bo‘lishiga e’tibor qaratishi lozim. Kartondagi rasmlar turli xil bo‘lishi kichkintoyda dunyoqarashni rivojlantiradi shuningdek, so‘z boyligini oshiradi. Kartonlarni terish orqali bolada o‘z-o‘zini boshqarish, fikrlarni umumlashtirish hamda mavhum tafakkur rivojlanadi.
Biz yuqorida bolalarning mayda qo‘l harakatini rivojlantirishga qaratilgan ayrim mashqlarni keltirdik. Tarbiyachilar keltirilgan namunalarga ijodiy yondashgan holda mustaqil boshqa mashqlarni ham yaratishlari mumkin.
Tarmiza XURVALIYEVA,
TVXTXQTMOI dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi.
TVXTXQTMOI dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi.
Comments
Post a Comment